به بهانه نامگذاری ۱۴ مرداد به عنوان روز حقوق بشر اسلامی؛
معنای حقوق بشر اسلامی
علی محمددوست
سه شنبه ۱۴ مرداد ۱۳۹۳ ساعت ۱۷:۰۶
کد مطلب: 373800
نکته ای که در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است اصطلاحی است که در بسیاری از مجامع علمی و مکتوبات به چشم می خورد و در این نامگذاری هم مورد استفاده قرار گرفته است، و آن عبارت و اصطلاح "حقوق بشر اسلامی" است.
سوال اینجاست که اولا حقوق بشر چیست؟ آیا حقوق بشر شاخه های مختلفی دارد که یکی از شاخه های آن حقوق بشر اسلامی است؟ آیا حقوق بشر اسلامی و غیر اسلامی دارد؟ آیا حقوق بشر امر جهانشمولی است؟ اگر قائل به جهان شمولی حقوق بشر باشیم، می توانیم آن را به اسلامی و غیر اسلامی تقسیم نماییم.
برای پاسخ به سوالات فوق بحث را با ارائه تعریفی ساده از حقوق بشر شروع می کنیم.
تعریف حقوق بشر
در تعریف این گزاره با دو مفهوم حقوق و بشر مواجه هستیم. وقتی صحبت از حقوق بشر می شود یعنی مجموعه ای از حق ها که اختصاصا به انسان تعلق دارد. لذا برای درک درست این گزاره هم باید مفهوم حق را به درستی دریابیم و هم با مفهوم و حقیقت انسان آشنا شویم.
وقتی سخن از حق به میان است دو برداشت متفاوت به ذهن متبادر می شود. نخست حق به معنای "حق بودن" و دوم حق به معنای "حق داشتن". در حوزه حقوق بشر منظور از حق، "حق داشتن" یا امتیازاتی است که مختص انسان است. حقوق بشر در معنای اجتماعی آن به دنبال ارزش گزاری روی انسان ها نیست بنابراین سخنی از «حق بودن» یا نبودن به میان نمی آورد.
وقتی سخن از حقوق بشر یعنی مجموعه ای از حق های انسانی به میان است، در واقع با عبارت و مفهوم کلی مواجه هستیم که برای شناسایی این حقوق در قدم اول می باید این حقوق را احصا، در قدم بعد به آنها احترام گذاشته و آنها را رعایت نماییم. برای برداشتن قدم اول باید بتوانیم حق های انسانی را برشماریم، باید یک مبنای مشخص برای شناسایی این حقوق بیابیم. بیان ملاک برای دریافت مصادیق حقوق بشر منازعه ای تاریخی میان دو مکتب اصلی در حقوق یعنی مکتب حقوق طبیعی و مکتب حقوق وضعی می باشد.
اراده و توافق انسان و به تبع آن وضع قانون، مطابق هست های جامعه، ملاکی است که از سوی طرفداران مکتب حقوق موضوعه مطرح می شود. این دیدگاه، نگاه حاکم بر نظام حقوقی غرب و حقوق بشر معاصر می باشد.
اما در جبهه مقابل این نظر، مکتب حقوق طبیعی قرار دارد. مکتب حقوق طبیعی همانطور که از عنوانش بر می آید قائل به یافتن حقوق انسان از طبیعت و ذات اوست. در واقع مکتب حقوق وضعی، معتقد به وضع و ایجاد حق برای انسان مطابق خواسته های اوست، لکن مکتب حقوق طبیعی، حقوق انسان را مستتر در طبیعت او می داند که باید آن را کشف و تبدیل به هنجار نمود. نگاه اسلام به دیدگاه مکتب حقوق طبیعی بسیار نزدیک است.
از نظر اسلام هر حق طبیعی برخواسته از یک قانون طبیعی است که در درون انسان حاکم است. این قوانین طبیعی همان استعدادها و نیازهای طبیعی و لایتغیر انسان است. به عبارت دیگر، حکمت خالق هستی ایجاب می کند، هر استعداد و نیاز طبیعی که در نهان انسان نهاده است، پاسخ مناسبی در عالم واقع برای آن در نظر گرفته شده باشد که همین امر منشا یک حق طبیعی برای انسان خواهد بود. پس مبنای هر حق طبیعی یک استعداد طبیعی در طبیعت و سرشت انسان است.
بر این اساس حقوق بشر یا حقوق انسان، حقوقی است که برخواسته از سرشت و طبیعت اوست.
نکته بسیار مهم آنکه از نظر اسلام همه انسان ها با سرشت یکسان آفریده شده اند. بنابراین از نظر اسلام حقوق بشر یعنی، حقوقی که برخواسته از طبیعت و استعدادهای طبیعی انسان بوده و این در همه انسان ها بواسطه سرشت واحد یکسان است. لذا حقوق بشر برای مسلمان، مسیحی و کلیمی، سیاه و سفید، ضعیف و قوی و با هر ملیت و قومیتی یکسان می باشد.
با این توضیحات حقوق بشر امر واحدی است که نمی توان آن را منتسب به جریان، گرایش و یا تفکر خاص دانست، بلکه در هر نقطه که انسان وجود دارد این حقوق برای او متصور خواهد بود. بنابراین، حقوق بشر اسلامی و غیر اسلامی یا حقوق بشر غربی و شرقی واقعیت نخواهد داشت و حقوق بشر فقط و فقط حقوق بشر خواهد بود. لذا "حقوق بشر اسلامی" مصطلح غلطی است که در ادبیات حقوقی ما رایج شده است و شاید با استفاده از عبارت "حقوق بشر در اسلام" این نقیصه جبران و مقصود واضح تر منتقل شود.
مقصود از حقوق بشر در اسلامی، قرائت اسلام از حقوق بشر است نه حقوق بشری که اسلام تعریف و وضع می کند. اگر کمی دقیق تر به موضوع بنگریم در می یابیم که نه تنها حقوق بشر زائیده اسلام و یا هرعقیده و تفکر دیگری نیست، بلکه به عبارت دقیق تر آنجا که در بیان مصادیق حقوق بشر، حق بر آزادی عقیده و مذهب مطرح می شود، اسلام خود به عنوان یکی از حقوق انسانی تلقی می شود.
پایان سخن، حقوق بشر، حقوقی بر خواسته از حقیقت انسانی و سرشت طبیعی اوست که با هدف حفظ کرامت انسان و تامین نیازهای طبیعی و شکوفایی استعدادهای ذاتی او در نهان او تعریف شده است و نهادهای مختلف حقوق بشری با کشف و هنجارسازی این قوانین و حقوق طبیعی می باید در جهت گسترش آن قدم بردارند.
منابع:
- قاری سید فاطمی، سید محمد، حقوق بشر در جهان معاصر، جلد اول، نشر دانش، تهران ۱۳۸۸
- مطهری، سید مرتضی، آزادی انسان، نشر بینش مطهر، تهران ۱۳۹۰
- جاوید، محمد جواد، نظریه نسبیت در حقوق شهروندی، نشر گرایش، تهران ۱۳۸۸
