رأی باز امکانی قانونی برای برخی محکومان به حبس است که به آنها اجازه می‌دهد، دوران محکومیت خود را با فعالیت در شهرک‌های صنعتی یا واحد‌های تولیدی و کسب درآمد از این طریق، بگذرانند.
به گزارش جهان نيوز به نقل از میزان، رأی باز شدن زندانی از جمله امتیازاتی است که براساس آیین‌نامه‌های اجرایی سازمان زندان‌ها و قوانین موجود، امکان مهارت‌آموزی و کسب درآمد را برای برخی زندانی‌های واجد شرایط فراهم می‌کند.
رأی باز، بر اساس تصمیم شورای طبقه‌بندی و مقام قضایی صادرکننده حکم، صادر می‌شود. زندانی‌ای که رأی باز می‌گیرد می‌تواند روز‌های حبس خود را، با فعالیت در شهرک‌های صنعتی، سازمان مراتع و جنگل‌ها و واحد‌های تولیدی و با قوانین تعیین شده از سوی مقام قضایی، سپری کند و شب به محل تعیین شده از سوی مقام قضایی بازگردد.
رأی باز به چه معناست؟
با توجه به اینکه زندانی‌ها در دو مقطع «محکومیت» و «بعد از آزادی» نیاز به کار دارند، همین مسئله موجب توجه بیشتر به موضوع اشتغال زندانی‌ها شده است.
به موجب رأی دادگاه و یا بر اساس تصمیم شورای طبقه‌بندی زندان‌ها، زندانیان دارای شرایط خاص می‌توانند از امتیاز «رأی باز» بهره‌مند شوند.
محکومان به موجب رأی باز می‌توانند، با سپردن تأمین مناسب، محکومیت خود را با حرفه‌آموزی یا اشتغال به کار در حوزه‌های صنعتی، خدماتی و کشاورزی بگذراند.
این اماکن بدون مأمور مراقب مسلح بوده و محکومان پس از اتمام ساعت کار، برای استراحت به خوابگاه گروهی درون ندامتگاه و یا بیرون از آن، که تحت نظارت سازمان زندان‌هاست، باز می‌گردند. مدت حضور و ورود و خروج این فرد از محل کار به محل به‌طور دقیق کنترل و بررسی می‌شود.
رأی باز، ظرفیتی است که با درجاتی از تخفیف، به محکوم این فرصت را می‌دهد تا در شرایطی خاص از حبس تمام مدت در طول روز معاف شود و با فعالیت در محدوده‌ای خاص و تعریف شده، دوران محکومیت خود را سپری کند.
برخورداری از فرصت و امتیاز رأی باز، مستلزم در نظر گرفتن مولفه‌ها و شرایط خاص قانونی است. رأی باز شدن زندانیان باید برابر آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و با توجه به قوانین و ضوابط تعریف شده انجام شود.
بر اساس تبصره ۲ ماده ۸۰ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها: بهره‌مندی زندانی از ارفاق‌های قانونی مانند: مرخصی، انتقال به زندان نیمه‌باز، اعزام به کار در خارج از زندان (رأی باز یا مرکز حرفه‌آموزی و اشتغال)، ملاقات حضوری یا خصوصی، نظام نیمه‌آزادی، آزادی مشروط، آزادی تحت نظارت سامانه‌های الکترونیکی و خدمات پس از خروج، بر اساس «درجه اعتباری» کسب شده خواهد بود.
طبق ماده ۱۷۵ آیین‌نامه مذکور: هر مؤسسه (کیفری) با هماهنگی مدیرکل زندان‌های آن استان، با لحاظ موارد امنیتی و حفاظتی، در سامانه اشتغال سازمان و تارنمای مؤسسه، امکانات و ظرفیت‌های موجود و توانایی‌ها و مهارت‌های زندانیان و امکان به‌کارگیری آنان در فرآیند اصلاحی رأی باز (اشتغال در مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال و خارج از مؤسسه) و یا در کارگاه‌های واقع در زندان‌های بسته، نیمه‌باز، اقدام به اعلام ظرفیت‌های مؤسسه برای ایجاد زمینه اشتغال زندانیان متقاضی می‌کند.
دستگاه‌های اجرایی، مؤسسات و شرکت‌های دولتی و عمومی، بنیاد، انجمن، مؤسسه‌های خیریه و بنگاه‌های اقتصادی می‌توانند در محدوده شرایط اعلامی مؤسسه، درخواست خود را برای راه‌اندازی کارگاه‌های مورد نظر خود و به کارگیری گروهی یا انفرادی هریک از زندانیان، مشتمل بر نوع شغل و میزان حقوق مدنظر، در تارنمای مؤسسه ثبت نمایند. رئیس مؤسسه پس از بررسی، نسبت به رد یا تأیید درخواست اقدام می‌کند و دلایل آن باید در سامانه مربوط ثبت شود.
رأی باز مشمول چه محکومانی نمی‌شود؟
براساس ماده ۱۸۴ آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها: زندانیان زیر از شرکت در فرآیند اصلاحی رأی باز (اشتغال در مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال یا خروج از مؤسسه) ممنوع هستند:
زندانیان محکوم به مجازات سالب حیات و زندانیان دارای حالت خطرناک
زندانیان مربوط به جرایم سرقت مسلحانه، قاچاق مسلحانه، اخلال در نظام اقتصادی کشور، تجاوز به عنف، دائر کردن مراکز فساد و فحشا، آدم‌ربایی، اسیدپاشی، جاسوسی و اقدام علیه امنیت داخلی و خارجی کشور که مجازات حبس آنها درجه چهار و بالاتر باشد و همچنین محکومان جرایم مالی با وصف تعدد جرم و زندانیان دارای سابقه کیفری مؤثر، قبل از تحمل حداقل یک سوم میزان محکومیت زندانی‌هایی که حین تحمل حبس یا در ایام مرخصی و یا به هنگام اشتغال و حرفه‌آموزی، مرتکب جرم عمدی جدید (به استثنای جرایم تعزیری درجه هفت و هشت) شوند، در نوبت اول شش ماه، در نوبت دوم، یک سال و در نوبت سوم دو سال از هرگونه حرفه‌آموزی و اشتغال در خارج از زندان محروم می‌شوند.
این محرومیت با صدور حکم برائت از بین می‌رود و در مورد مرتکب غیبت غیرموجه نیز اعمال می‌شود.
طبق تبصره این ماده، این ممنوعیت‌ها، شامل محکومان نظام نیمه‌آزادی که مستلزم صدور رأی از سوی دادگاه است، نمی‌شود.
زندان به چه جایی گفته می‌شود؟
بر اساس بند (ج) ماده یک آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، «زندانی» به محکومی گفته می‌شود که به دستور مرجع قضایی یا قانونی صلاحیت‌دار، در یکی از انواع مؤسسه‌های کیفری، نگهداری می‌شود.
طبق مفاد این بند از آیین‌نامه، موسسه کیفری همان زندان است. از سوی دیگر طبق بند (ب) ماده یک این آیین‌نامه، موسسه کیفری: واحدی زیرمجموعه سازمان زندان‌هاست که متهم یا محکوم به دستور مرجع قضایی یا قانونی صلاحیت‌دار، بازداشت و یا برای تحمل محکومیت حبس با هدف اصلاح و تربیت و بازسازگاری اجتماعی در آنجا نگهداری می‌شود.
انواع زندان‌ها کدام است؟
طبق تبصره یک ماده ۵۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری: زندان‌ها به زندان بسته، نیمه‌باز، مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال و مراکز اقدامات تأمینی و تربیتی از جمله کانون اصلاح و تربیت برای اطفال و نوجوانان تقسیم می‌شود.
همچنین طبق آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها مصوب ۱۴۰۰، انواع زندان یا موسسه کیفری شامل این موارد می‌شود:
۱-زندان بسته
۲- زندان نیمه‌باز
۳-زندان باز (مرکز حرفه‌آموزی و اشتغال)
۴- بازداشتگاه
۵- اردوگاه کاردرمانی
۶- کانون اصلاح و تربیت اطفال و نوجوانان
در بند (پ) ماده یک آیین‌نامه اجرای سازمان زندان‌ها ندامتگاه عمومی به مکان نگهداری عموم محکومان به تحمل حبس و دیگر الزامات قانونی (شامل زندان بسته، نیمه باز و مرکز حرفه‌آموزی) به جز مواردی که فرد باید در دیگر مؤسسه‌های کیفری مانند اردوگاه کاردرمانی و کانون نگهداری شود، گفته می‌شود.
هر ندامتگاه، اردوگاه و بازداشتگاه، بر اساس ظرفیت اسمی آن، متشکل از یک یا چند اندرزگاه است که حسب مورد، زندانیان یا متهمان، در آن نگهداری و طبقه‌بندی می‌شوند.
زندان بسته
«زندان بسته» به زندانی گفته می‌شود که محصور با برج‌های دیده‌بانی است و دارای دو پوسته با حصار داخلی و خارجی و برخوردار از شرایط و ضوابط امنیتی و حفاظتی کامل است.
در این نوع از زندان، خوابگاه، هواخوری، مکان فرهنگی، آموزشی و کارگاه‌های حرفه‌آموزی و اشتغال، همگی در پوسته داخلی قرار دارد.
افرادی که در این نوع زندان‌ها دوران محکومیت خود را سپری می‌کند افرادی شرور و خطرناک هستند که حضور آنها در برنامه‌های گروهی خطرناک بوده و ایجاد شرایط مساعد برای آنها مناسب نیست.
زندان نیمه‌باز
«زندان نیمه‌باز» به مکان محصوری گفته می‌شود که با حفاظت مناسب در حد فاصل حصار داخلی و خارجی زندان بسته قرار داد. محکومان زندان نیمه‌باز، در زمان معین و تحت نظارت مأمور مراقب مسلح، به‌کار گمارده می‌شوند و پس از اتمام کار، مجدداً به خوابگاه گروهی یا اختصاصی بازگشت داده می‌شوند.
این نوع زندان، بخشی از کارگاه‌های صنعتی، خدماتی، کشاورزی و عمرانی درون یا محوطه زندان بسته را نیز شامل می‌شود.
زندان باز
«زندان باز» یا «مرکز حرفه‌آموزی و اشتغال» یکی از اقسام ندامتگاه عمومی است که محکومان به موجب رأی دادگاه و یا با تصویب شورای طبقه‌بندی، با سپردن تأمین مناسب، محکومیت خود را در آنجا با حرفه‌آموزی یا اشتغال به کار در حوزه‌های صنعتی، خدماتی و کشاورزی می‌گذرانند.
این اماکن بدون مأمور مراقب مسلح بوده و محکومان پس از اتمام ساعت کار، برای استراحت به خوابگاه گروهی درون ندامتگاه و یا بیرون از آن، که تحت نظارت سازمان است، باز می‌گردند.
زندانیان زندان‌های باز و نیمه‌باز که در مؤسسات کار، اشتغال پیدا می‌کنند در تمامی ساعات اشتغال، حق خروج از محل کار را نداشته و پس از خروج از آسایشگاه باید مستقیماً به محل کار رفته و به موقع نیز مراجعت نمایند. زمان ورود و خروج آنان در محل کار دقیقاً باید ثبت شود.
بازداشتگاه
محل نگهداری موقت متهم تحت قرار تأمین کیفری که با دستور کتبی مقام قضایی یا قانونی صلاحیت دار، به آنجا معرفی شده و تحت مدیریت یا نظارت سازمان است و شامل بازداشتگاه‌های عمومی، امنیتی، انتظامی یا نظامی است.
اردوگاه کاردرمانی
اردوگاه، محلی برای نگهداری، اصلاح و تربیت محکومان جرایم مواد مخدر و روانگردان است که در اجرای ماده ۴۲ قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر (۱۳۸۹)، تشکیل می‌شود.
این مراکز اماکنی هستند که ممکن است محصور یا نامحصور باشند و محکومان در آن به طور گروهی، به کار گماشته می‌شوند.
کانون اصلاح و تربیت اطفال و نوجوانان
کانون اصلاح و تربیت اطفال و نوجوانان، مرکز اقدامات تأمینی و تربیتی، برای نگهداری متهمان و محکومانی است که سن آنها در زمان ارتکاب جرم تا ۱۸ سال تمام شمسی است.
بر اساس تبصره ۲ ماده ۵۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری: بجز مواردی که در قانون یا در حکم دادگاه تصریح شده است؛ محکومان با توجه به نوع و مدت محکومیت؛ پیشینه و شخصیتشان؛ بر اساس تصمیم شورای طبقه‌بندی و تأیید قاضی اجرای احکام در یکی از بخش‌های فوق نگهداری می‌شوند.
فواید اجرای حکم حبس از طریق رأی باز
یکی از دغدغه‌هایی که پس از پایان محکومیت زندانی برای زندانی و جامعه وجود دارد، نیاز به کار زندانی است که در رای باز تا حد زیادی این مشکل حل می‌شود، به‌طوری که طبق آمار میزان بازگشت زندانیان رأی باز به زندان بسیار کمتر از بازگشت سایر زندانیان است.
همچنین از آنجا که زندان می‌تواند محلی برای یادگیری جرم باشد، دور بودن از فضای زندان و کاهش زمان حضور فرد در زندان از طریق رأی باز، کمک قابل توجهی به مقابله با این مشکل می‌کند و می‌توان آن را به عنوان بهترین فایده رأی باز دانست.
از فواید دیگر رأی باز، می‌توان به بازاجتماعی شدن زندانی‌ها از طریق حرفه‌آموزی، اشتغال و کسب درآمد اشاره کرد.
بهره‌مندی اصولی از رأی باز، علاوه بر اعمال مجازات، می‌تواند بستر مناسب و زمینه کسب مهارت و اشتغال برخی از زندانیان را فراهم کند. رأی باز راهکار بسیار موثر و فرصت مناسبی برای کاهش جمعیت زندان‌های کشور و جلوگیری از افزایش آسیب‌های اجتماعی بعد از زندانی شدن محسوب می‌شود. استفاده از ظرفیت رأی باز در برخی از استان‌های کشور به میزان ۵۰ درصد از تعداد زندانی‌ها نیز رسیده است.
علاوه بر فراهم کردن شرایط حرفه‌آموزی و کسب درآمد برای زندانیان واجد شرایط و مدیریت تراکم جمعیت داخل زندان‌ها، نظارت و کنترل بر زندانیانی که در زندان باز به سر می‌برند نیز امری ضروری و لازم است.
بنیاد تعاون زندانیان
بنیاد تعاون زندانیان دو مأموریت مهم: حرفه‌آموزی به زندانیان در زمان تحمل حبس و ایجاد اشتغال برای زندانیان را دنبال می‌کند تا زندانی‌ها ضمن گذران بهتر دوران محکومیت خود بتوانند کسب درآمد داشته باشند و هزینه زندگی خود و خانواده‌هایشان را تأمین کنند.
براساس بند (ض) ماده یک آیین‌نامه اجرایی سازمان «بنیاد تعاون زندانیان» مؤسسه‌ای غیرانتفاعی و دارای شخصیت حقوقی مستقل است که با هماهنگی رئیس سازمان زندان‌ها در راستای حرفه‌آموزی و اشتغال، ایجاد خدمات فرهنگی، ورزشی و رفاهی زندانیان، کمک به امرار معاش خانواده آنها و آزادی زندانیان با تعیین اولویت‌ها توسط سازمان، در چارچوب مفاد اساسنامه خود فعالیت می‌کند.
مصادیق استفاده از راهکار «رأی باز» در زندان‌ها و محاکم قضایی
باتوجه به تأکیدات رئیس قوه قضاییه و سیاست دستگاه قضا مبنی بر کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها و رسیدگی و حمایت از خانواده زندانی‌ها و سرکشی از زندان‌ها و خانواده‌های زندانی‌ها.
کاهش جمعیت کیفری و توجه به اشتغال زندانیان و وضعیت معیشت خانواده‌های آنها، یکی از اولویت‌های دستگاه قضا است.
برخی اقدام‌هایی که دستگاه قضایی در راستای کاهش جمعیت زندانی‌های با استفاده از راهکار رای باز انجام داده است در ادامه بیان می‌شود.
-اشتغال ۳۵ نفر از زندانیان رأی باز حوزه قضایی «دیلم» در شرکت‌های صنعتی این شهرستان.
-همکاری بنیاد تعاون زندانیان و صنایع جهت ایجاد اشتغال برای محکومان و فعالیت ۴۰ نفر از زندانیان رأی باز در خمین
-ایجاد شغل توسط یک زندانی مالی آزاد شده برای ۲۶ محکوم رأی باز
این موارد تنها برخی از مصادیق استفاده از راهکار رأی باز در سیستم قضایی کشور است.
هرچند تلاش‌های خوبی در این زمینه انجام گرفته است اما ظرفیت‌های بیشتری برای استفاده از این راهکار در جهت کاهش جمعیت زندان‌ها و بازاجتماعی شدن زندانیان وجود دارد.
