بایسته‌های رقابت گفتمانی در دانشگاه
دوشنبه ۲۴ شهريور ۱۳۹۳ ساعت ۱۶:۲۹
کد مطلب: 380397
الف) بدیهی، ضروری و مفید بودن وجود رقابت و مخالف
مروری بر مجموعه‌ی بیانات رهبر انقلاب نشان می‌دهد که موضوع «رقابت» در کلام ایشان، علاوه بر رقابت گفتمانی در محیط‌های علمی، شامل رقابت‌های سیاسی و انتخاباتی و اقتصادی هم هست. رقابت‌هایی که در نگاه ایشان تنها برای خدمت کردن به مردم، مقبول و مشروع است و نه برای کسب قدرت سیاسی و مقام و منصب: «امروز در کشور، رقابت مشروع و مقبول از نظر مردم و ما، فقط رقابت براى خدمت کردن به مردم است. رقابت‌هاى سیاسى که اغلب بر سر موضوعات پوچ صورت مىگیرد، در موارد بسیارى به دعواها و جنجال‌هاى مضر منجر مىشود و رقابتى نیست که ما آن را براى کشور و ملت بپذیریم و بپسندیم. همچنین در اسلام براى قبضه کردن قدرت، رقابتى وجود ندارد.»[۱]
اما آنچه در خصوص «رقابت گفتمانی» مطمح نظر ایشان است، اغلب معطوف به محیط‌های فکری و علمی به‌ویژه دانشگاه و حوزه‌ی علمیه است که بارها در دیدارهای ایشان با دانشجویان و دانشگاهیان مورد تأکید قرار گرفته است. رقابتی مثبت که زاد و ولد فکری و فرهنگی و نه تخاصمات حزبی و سیاسی و کینه‌جویی‌های جناحی از نتایج آن است.
ب) اصول و بایسته‌های رقابت گفتمانی
اخلاق رقابت گفتمانی و اصول رفتار با مخالفت‌ها، بخش مهمی از بیانات رهبر انقلاب، به‌ویژه در دیدارهای دانشجویی را به خود اختصاص می‌دهد. یکی از جملات کلیدی رهبر انقلاب، مثلث الزامات رقابت گفتمانی در دانشگاه را به‌خوبی توضیح می‌دهد. ایجاد محیط آزاد برای بیان اندیشه‌ها و عقاید، اخلاق و منطق، سه رکن مهم رقابت گفتمانی است که به تعبیر ایشان، هرگاه سهم هر سه در فرایند رقابت‌های گفتمانی ادا شود، خلاقیت علمی و تفکر بالنده‌ی دینی در جامعه شکوفا خواهد شد: «آن روز که سهم آزادی، سهم اخلاق و سهم منطق، همه یکجا و در کنار یکدیگر ادا شود، آغاز روند خلاقیت علمی و تفکر بالنده‌ی دینی در این جامعه است و کلید جنبش تولید نرم‌افزار علمی و دینی در کلیه علوم و معارف دانشگاهی و حوزوی زده شده است.»[۲]
ب-۱) ایجاد محیط آزاد فکری، نقد و نقادی و تضارب آرا
رهبر انقلاب وجود دیدگاه‌های رقیب و مخالف را در دانشگاه، پدیده‌ای بدیهی و طبیعی می‌دانند که مثمر ثمر و پیش‌برنده است. از دیدگاه ایشان، حتی شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی، در گرو مصاف با معضلات و چالش‌های فکری و رقابت‌های گفتمانی است: «به‌ویژه که فرهنگ اسلامی و تمدن اسلامی همواره در مصاف با معضلات جدید و نیز در چالش با مکاتب و تمدن‌های دیگر، شکفته است.«[۳]
لذا از نگاه ایشان، در برابر دیدگاه‌های مخالف، تعجب کردن، خشمگین شدن و ترس و وحشت، معنایی ندارد: «اگر انسان از داشتن مخالف تعجب بکند، معناى آن این است که نسبت به خودش خیلى خوش‌بین است؛ تعجب می‌کند که کسى با او مخالف باشد. تعجب ندارد! خب، هر انسانى، هر فکرى، هر جهتى و جهت‌‌گیرى و جریانى، یک عده مخالف دارد، این‌‌جور هم نیست که بگوییم آن مخالف‌ها خطا می‌کنند؛ نه، نقاط ضعفى وجود دارد و آن نقاط ضعف موجب می‌شود یک عده‌‌اى مخالفت بکنند. بنابراین وجود مخالف نباید تعجب ما را برانگیزد؛ همچنان‌‌که نباید خشم ما را برانگیزد و عصبانى بشویم که چرا با ما مخالف‌اند؛ نه، مخالفت قابل فهم است، قابل قبول است. وحشت هم نباید بکنیم. وحشت کردن از وجود مخالف، نشان‌‌دهنده‌‌ى این است که انسان به استحکام موضع خودش خاطرجمع نیست و اطمینان ندارد.»[۴]
- حدود و ثغور آزادی بیان
ایشان در همان‌جا آزادی‌خواهی، تضارب آرا و اندیشه‌ها را یکی از مطالبات اسلام و اهداف انقلاب اسلامی برمی‌شمرند که البته باید در چارچوب قانون و اسلام بوده و از «افراط و تفریط»، «هزره‌گویی و جمود»، «هرجومرج و دیکتاتوری» مبرا باشد: بی‌‌شک آزادی‌خواهی و مطالبه‌ی فرصتی برای اندیشیدن و برای بیان اندیشه توأم با رعایت «ادب استفاده از آزادی»،
مطالبه‌ی رهبر انقلاب از دانشجویان، همواره حرکت در خط میانی بین سیاست‌زدگی و سیاست‌زدایی، یعنی دستیابی به بصیرت سیاسی و دوری از حزب‌گرایی و جناح‌طلبی بوده است. دانشجویی که سیاسی است، اما جناح‌گرا و پادوی احزاب سیاسی خارج از دانشگاه نیست
ایشان در پاسخ به دانش‌آموختگان حوزه‌ی علمیه نیز در خصوص ضرورت آزادی و تمایز آن با هرجومرج و دیکتاتوری توأمان می‌فرمایند: «آری، نباید از آزادی ترسید و از مناظره گریخت و نقد و انتقاد را به کالای قاچاق و یا امری تشریفاتی تبدیل کرد؛ چنان‌که نباید به‌جای مناظره، به جدال و مراء گرفتار آمد و به‌جای آزادی، به دام هتاکی و مسئولیت‌‌گریزی لغزید... آن‌گاه که نخبگان ما نقطه‌‌ی تعادل میان هرجومرج و دیکتاتوری را شناسایی و تثبیت کنند، دوران جدید آغاز شده است.»[۶]
آزادی بیان در چارچوب قانون و تولید نظریه در چارچوب اسلام، یکی از مهم‌ترین بایسته‌هایی است که رهبر انقلاب در موضوع رقابت گفتمانی، آن را مدنظر قرار داده‌اند: «برای علاج بیماری‌ها و هتاکی‌ها و مهار هرجومرج فرهنگی نیز بهترین راه، همین است که آزادی بیان در چارچوب قانون و تولید نظریه در چارچوب اسلام، حمایت و نهادینه شود.»[۷]
ب-۲) رقابت اخلاقی
- رقابت مثبت، رقابت در تولید و سبقت در خیر و علیه خواسته‌های دشمنان
رهبر انقلاب مکرراً تأکید دارند که منظور از رقابت در محیط دانشگاه، محیط روحانیت و در کل کشور، نه نزاع‌ها و دعواهای بی‌حاصل، که رقابت مثبت، رقابت در تولید و نوآوری‌های فکری و علمی و سبقت در خیر است: «یکى از این برادرها گفت ما حاضریم، پژوهشگاه به ما بدهید یا اجازه بدهند ما پژوهشگاه درست کنیم تا در فلان قضیه (مثلاً فرض کنید انرژى خورشیدى یا هر چیز دیگر) فعالیت کنیم. خیلى خوب، آن گروه دیگر دانشجویى هم بگویند خیلى خوب، ما هم در فلان مسئلهى دیگر رقابت مثبت علمى مىکنیم با اینها. رقابت مثبت یعنى این؛ یعنى مسابقهى دویدن: سابقوا الى مغفره من ربّکم. مسابقهى در کار خیر، مسابقهى در تولید، مسابقهى در فراگیرى و تحقق دادن آن معلومات در خارج و کمک کردن به محیط زندگى مردم. این مسابقه خیلى خوب است، رقابت خیلى خوب است؛ اما دست به گریبان شدن، دعوا کردن، آن هم سر چیزهاى کوچک، سر چیزهاى بسیار کوچک و حقیر، نه. این را ما نمىپسندیم؛ هم در محیط دانشگاه، هم در محیط کل کشور، هم در محیط روحانیت؛ در همهى محیط‌ها.»[۸]
و تبدیل رقابت‌ها به خصومت و کینه‌ورزی، نه اخلاقی اسلامی، که اقدامی در راستای اهداف دشمنان است: «این رقابت‌ها را به خصومت، به دشمنى و به کینهورزى در مقابل هم نکشانند. ببینید که دشمن اینجا ایستاده است؛ ببینید که دشمن منتظر فرصت است؛ ببینید که روى جنگ جناح‌ها با یکدیگر محاسبه مىکند.»
از همین رو، یکی از الزامات مهمی که ایشان در خصوص رقابت‌های دانشجویی برشمرده‌اند، جلوگیری از تبدیل رقابت‌ها به خصومت و تضعیف قوای کشور است. ملاکی که در واقع عیار رقابت مثبت از منفی و رقابت خیر از شر است: «البته این را هم ما اضافه بکنیم که مجموعههاى دانشجویى (که پایهى اسلامى و پایهى معرفتى دارند) در داخل دانشگاه، کارى نکنند که رقابت‌هاى آنها یا معارضههایى که به نام رقابت انجام مىگیرد، به تضعیف قواى این مجموعههاى مؤمن بینجامد. این مجموعهها همدیگر را حفظ کنند. من نمىگویم همه یکجور فکر کنند، همه یکجور سلیقه داشته باشند؛ نه ممکن است، نه لازم؛ لیکن از معارضه و تضعیف یکدیگر جداً خوددارى کنند. امروز این براى شماها روشن است. ممکن است ده پانزده سال قبل از این، براى محیط دانشجویىِ آن روز روشن نبود و باید مکرر گفته مىشد و مىگفتیم، اما امروز شما این را مىدانید. دشمن به‌طور ویژه، بر روى جریان‌هاى دانشجویى سرمایهگذارى مىکند تا بتوانند در محیط‌هاى دانشجویى نفوذ و رخنه کنند و براى خودشان سربازانى را در آنجا تدارک ببینند. این کار با نام‌هاى مختلف دارد انجام مىگیرد.»[۹]
- جلوگیری از سیاست‌زدگی و سیاست‌زدایی توأمان
مطالبه‌ی رهبر انقلاب از دانشجویان، همواره حرکت در خط میانی بین سیاست‌زدگی و سیاست‌زدایی، یعنی دستیابی به بصیرت سیاسی و دوری از حزب‌گرایی و جناح‌طلبی بوده است. دانشجویی که سیاسی است، اما جناح‌گرا و پادوی احزاب سیاسی خارج از دانشگاه نیست. ایشان محیط گفتمانی دانشگاه را از چنین آفتی تحذیر کرده‌اند:
نکته‌ی دیگری که شاید از پیام دوازده سال پیش رهبر انقلاب مغفول و مهجور مانده، پیشنهاد ایشان به پژوهشگران و دانش‌آموختگان حوزه‌ی علمیه درباره‌ی ایجاد فضای مناسب برای رقابت علمی در قلمرو رشته‌های عملی، علاوه بر رشته‌های نظری و علوم انسانی است
- رعایت تقوا و انصاف در رقابت‌ها
رعایت تقوا و انصاف در رقابت‌ها و جلوگیری از افراط‌ها و تفریط‌های مرسوم، اصل اخلاق دیگری در رقابت گفتمانی است که به‌کرّات در کلام رهبر انقلاب مورد تأکید قرار گرفته است:
«اساس کار را هم در زمینه‌‌ى عملى، تقوا قرار بدهند و در زمینه‌‌ى فکرى، حد و مرز اسلامى و شناخت دشمن و شناخت شیوه‌‌هاى دشمنى که از سوى دشمن به کار می‌رود.»[۱۱] «رقابت‌ها را منصفانه کنند، حرف‌ها را منصفانه کنند، از جادهى انصاف خارج نشوند.»
ب-۳) عقلانیت و منطق
عقلانیت و منطق و نه برخوردها و مواضع احساسی، موضوع دیگری است که رهبر انقلاب در رقابت گفتمانی سهم ویژه‌ای برای آن قائل‌اند: «منطقى داریم، پایه‌‌هاى این منطق را محکم می‌کنیم، مستحکم می‌کنیم، وارد میدان رقابت گفتمانى می‌شویم و بحث می‌کنیم؛ روحیه‌‌ى دانشجو باید چنین چیزى باشد. بنابراین محیط‌هاى دانشجویى با همین نشاطى که بحمدالله امروز دارند، ادامه‌‌ى کار خواهند داد؛ یکدیگر را هم تحمل کنند، با همدیگر حرف بزنند، با هم بحث بکنند، مبانى را محکم کنند.»[۱۲]
ایشان از اینکه نسل جدید حوزه و دانشگاه از جمود و تقلید برائت جسته و راه ترقی را نشاط اجتهادی و تولید فکر علمی و دینی می‌داند، ابراز شعف می‌کنند و ایجاد چنین روحیه‌ای را نیز فی‌نفسه یک پیروزی می‌دانند: «همین که این نسل از افراط و تفریط، رنج می‌برد و راه ترقی و تکامل را نه در جمود و تحجر و نه در خودباختگی و تقلید، بلکه در نشاط اجتهادی و تولید فکر علمی و دینی می‌داند و می‌خواهد که شجاعت نظریه‌پردازی و مناظره، در ضمن وفاداری به اصول و اخلاق و منطق در حوزه و دانشگاه، بیدار شود و اراده کرده است که سؤالات و شبهات را بی‌پاسخ نگذارد، خود فی‌نفسه یک پیروزی و دستاورد است و باید آن را گرامی داشت.«[۱۳]
نکته‌ی دیگری که شاید از پیام دوازده سال پیش رهبر انقلاب مغفول و مهجور مانده، پیشنهاد ایشان به پژوهشگران و دانش‌آموختگان حوزه‌ی علمیه درباره‌ی ایجاد فضای مناسب برای رقابت علمی در قلمرو رشته‌های عملی، علاوه بر رشته‌های نظری و علوم انسانی است: «من بر پیشنهاد شما می‌افزایم که این ایده چه در قالب مناظره‌های قانون‌مند و توأم با امکان داوری و با حضور هیئت‌های داوری علمی و چه در قالب تمهید فرصت برای نظریه‌سازان و سپس نقد و بررسی‌ایده‌‌ی آنان توسط نخبگان فن و در محضر وجدان علمی حوزه و دانشگاه، تنها محدود به برخی قلمروهای فکر دینی یا علوم انسانی و اجتماعی نیز نماند، بلکه در کلیه‌ی علوم و رشته‌های نظری و عملی (حتی علوم پایه و علوم کاربردی و...) و در جهت حمایت از کاشفان و مخترعان و نظریه‌سازان در این علوم و در فنون و صنایع نیز چنین فضایی پدید آید و البته برای آنکه ضریب علمی بودن این نظریات و مناظرات پایین نیاید و پخته‌گویی شود و سطح گفت‌وگوها نازل و عوامانه و تبلیغاتی نشود، باید تمهیداتی اندیشید و قواعدی نوشت.»[۱۴]
همچنین در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت از آن زمان تاکنون، کرسی‌های مناظره و آزاداندیشی متعددی در سطح دانشگاه‌ها به‌عنوان یک سازوکار رقابت گفتمانی برگزار شده، اما داوری مناظره‌ها توسط هیئت‌های علمی هنوز نهادینه نشده و بعضاً چنین کرسی‌هایی به هیجان‌های سیاسی و هیاهوهای احساسی آلوده شده‌اند که لازم است هرچه بهتر چنین فرصت‌های کمیابی از چنین آفاتی پالوده شوند.
پی نوشت ها
[۱]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۲]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۳]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۴]http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۷۰۴۶
[۵]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۶]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۷]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۸]http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۳۴۳۱
[۹]http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?id=۲۹۵۴&p=bayanat
[۱۰]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۱۱]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۱۲]http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۷۰۴۶
[۱۳]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
[۱۴]http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=۸۲۹۰
