تعصبات امام خمینی در مورد زنان؛ از ادعای هاشمی تا واقعیت
چهارشنبه ۲۶ فروردين ۱۳۹۴ ساعت ۱۵:۲۱
کد مطلب: 417515
روز یکشنبه ۲۳ فرودین ماه، همایش بانوی انقلاب در تجلیل از خدیجه ثقفی، همسر مرحوم امام خمینی (ره) با حضور بسیاری از بزرگان و علما برگزار شد. در بخشی از این همایش، آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی به ایراد سخن پرداختند. صحبت‌های هاشمی از منظرهای گوناگون قابل‌تأمل و بررسی است؛ اما آنچه موردنظر ماست، بخشی از سخنان وی است که شاید به جهت نداشتن زمینه سیاسی، کمتر موردتوجه قرار گرفت. هاشمی گفت: «امام با رفتاری که باهمسرشان داشتند، نشان دادند چه احترامی برای زن قائل هستند. البته، امام (ره) قبل از انقلاب تعصب‌هایی هم داشتند. مثلاً همسر من نقل می‌کند که وقتی همسر امام (ره) با مردی که خریدهای خانه را انجام می‌داد صحبت می‌کرد، امام (ره) می‌فرمود چرا با این‌ها صحبت می‌کنی؟ دو کلمه بنویس و به آن‌ها بده، اما بعد از انقلاب که شرایط تغییر کرد، دختر جوان امام (ره) در برابر خودشان برای مردم سخنرانی می‌کردند.»
آنچه در این بخش از سخنرانی قابل‌توجه است، تعصب امام (ره) قبل از انقلاب و تغییر شرایط و طرز تفکر امام (ره) در بعد از انقلاب است. اینکه فقیهی در جایگاه امام (ره)، و با موقعیت سیاسی و علمی و اعتقادی و عرفانی ایشان، در هر دوره‌ای براساس خواست‌ها و موقعیت‌های خود تصمیم بگیرد و برخورد کند و حتی تعصب‌هایی خارج از عرف و منطق نیز داشته باشد، امری است که موقعیت فقاهت و حتی امامت و زعامت ایشان را دچار تردید خواهد کرد. مگر جز این است که مرجع تقلید باید عادل باشد و با علم تصمیم بگیرد؟!
زمینه فکری امام خمینی (ره)
در بررسی روحیه انقلابی و دیدگاه‌های متعالی فکری امام (ره) نسبت به زنان، نمی‌توان نسبت به زمینه‌های تربیتی ایشان بی‌تفاوت بود.
وجود زنان آگاه و بیدار و هوشیار به مسائل سیاسی در خانواده امام (ره)، مسلماً در رشد و بینش ایشان تأثیر داشته است. امام (ره) ۴ ماه و ۲۰ روز داشتند که پدرشان شهید شد و از آن به بعد در کنار سه زن بزرگ شدند؛ یکی مادر، یکی عمه‌شان صاحبه خانم و یکی هم خاور خانم. امام (ره) تربیت‌های اولیه خود را از این سه زن گرفتند و نگاه امام (ره) نسبت به زن، متأثر از این سه زن است.
در فرهنگ قدیمی ایران، زن را ضعیفه می‌دیدند، ولی امام در کنار آن‌ها احساس می‌کرد که زن اصلاً ضعیفه نیست. (۱) از طرفی می‌بینیم که هم مادر و هم عمه امام (ره) از زنان برجسته آن محیط و منطقه بوده‌اند. مخصوصاً حاج‌آقا مصطفی از شجاعت و علم و تحصیلات عمه‌شان بانو صاحبه خیلی حرف‌ها داشتند که متأسفانه ضبط نشده و از دست رفته‌اند. وقتی پدر امام (ره) شهید می‌شوند، بانو صاحبه به تهران می‌آید و در حضور مظفرالدین‌شاه یک سخنرانی در دفاع از خون شهیدشان و اینکه قاتل باید اعدام شود، می‌کند. (۲) از طرف دیگر، ننه خاور زنی لطیف، خوش‌اخلاق، کریم و توانمند است. لذا نگاه امام (ره)، به‌طور فطری و غریزی به زن، غیر سنتی بود. (۳)
(در همین زمینه: چرا نگاه امام (ره) به زن با علمای هم‌عصرشان متفاوت بود؟)
(در همین زمینه: زنان زندگی امام و نگاه امام به زن)
و البته به تمام این موارد اضافه کنید، فقاهت و اعلمیت و اسلام‌شناسی امام (ره) را. زن موردنظر امام (ره)، زنی غربی یا شرقی نیست، بلکه یک زن اسلامی است با تمام ملاک‌ها و معیارهای اسلامی و با الگوگیری از زهرای مرضیه سلام‌الله‌علیها. زن مدنظر امام (ره) را در تمام دیدارها، نوشته‌ها، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های ایشان، حتی قبل از انقلاب نیز، می‌توان مشاهده کرد.
نظرات امام خمینی (ره) پیش از انقلاب اسلامی
نگرش امام خمینی (ره) به مسئله زن، برخواسته از آموزه‌های دینی است. امام (ره) با الهام از وحی، سیره نبوی و دستاوردهای فقهی، به مسئله زن نگاهی متفاوت دارد. ایشان با تطبیق روش برخورد رژیم پهلوی به آموزه‌های دینی، شخصیت زن را ازدست‌رفته می‌بیند و ازاین‌رو، رژیم پهلوی را با جاهلیت پیش از اسلام مقایسه می‌کند. با توجه به اینکه امام (ره) مجتهدی زمان‌شناس بود و موضوعات اجتهادی خود را از جامعه می‌گرفت، سپس برای استنباط به سراغ ادله می‌رفت؛ ازاین‌رو با آگاهی از جوانب یک موضوع به استنباط می‌پرداخت. امام خمینی (ره) مقتضیات زمان را در نظر داشت و برای اظهارنظر درباره زن، هرگز او را به خانه محدود نکرد، بلکه با روشن‌بینی تمام در مورد حقوق زن در اسلام، فعالیت‌های او در اجتماع را مجاز شمرد. (۴)
باهمین طرز فکر بود که امام خمینی (ره)، در برابر قانون حق رأی زنان ایستادند و با آن مخالفت کردند؛ چراکه ازنظر امام (ره) «چه‌کاری از اين كار واجب‌تر است كه رضايت بيست ميليون جمعيت را فراهم كنند؟ چون از ده ميليون نفر جمعيت زن ايران، فقط یک‌صد نفر زن هرجايى مايل هستند كه اين كار بشود.» (۵)
این رأی بر اساس استدلالی صحیح است که مربوط به زمان قبل از انقلاب اسلامی است: «مگر با چهارتا زن فرستادن [به] مجلس، ترقى حاصل می‌شود؟ مگر مردها كه تا حالا بودند ترقى براى شما درست كردند تا زن‌هایتان ترقى [درست كنند]؟ ما می‌گوييم این‌ها را فرستادن در اين مراكز، جز فساد چيزى نيست. شما بعد تجربه كنيد ببينيد بعد از ده سال، بيست سال، سى سال ديگر، این‌ها را بفرستيد، به خيال خودتان، ببينيد اگر شما جز فساد چيز ديگرى ديديد؟ ما با ترقى زنان مخالف نيستيم، با اين فحشا مخالفيم، با این‌کارهای غلط مخالفيم. مگر مردها آزادند كه زن‌ها می‌خواهند آزاد باشند؟ «آزادمرد» و «آزادْزن» با لفظ درست می‌شود؟ مردها آزادند؟»(۶)
امام (ره)، به اوضاع آن روزگار معترض است؛ به محیط مختلط بدون در نظرگرفتن حد و حدود ارتباط زن و مرد؛ و این اعتراض را علناً اعلام می‌کند و سعی در روشن‌ساختن دیگران نیز دارد: «لازم است به آقايان محترم تذكر دهم: به‌طوری‌که از قراين ظاهر می‌شود دستگاه جبار درصدد تصرف در احكام ضروريه اسلام است؛ بلكه شايد- خدای‌نخواسته- بخواهند قدم‌های بلندترى بردارند. كراراً در نطق‌های مبتذل‌شان تصريح به‌تساوی حقوق زن و مرد در تمام جهات سياسى و اجتماعى كرده‌اند كه لازمه‌اش تغيير احكامى از قرآن مجيد است. و چون با عکس‌العملی از طرف مسلمين مواجه شدند، مُزورانه انكار نمودند و عذر بدتر از گناه خواسته‌اند. غافل از آنكه ما آن‌ها را خوب می‌شناسيم، و به گفتار آن‌ها اعتماد نداريم. دخترها را به «سپاه دانش» دعوت يا تشويق می‌كنند و خودشان تصريح می‌كنند كه بايد قبلاً به سربازى بروند و چون مواجه با نفرت عمومى می‌شوند، به انكار برمی‌خیزند و در مطبوعات تصريح می‌شود كه تصویب‌نامه سربازى دخترها در دست تنظيم است؛ با اين وصف آن را انكار می‌كنند و به تشبثات مضحك دست می‌زنند. دستگاه جبار گمان كرده با زمزمه تساوى حقوق می‌تواند راهى براى پيشرفت مقاصد شوم خود، كه آن ضربه نهايى به اسلام است، باز كند.» (۷)
با نگاهی به این جملات: «يك حقايقى در كار است. شما آقايان در تقويم دو سال پیش‌ازاین يا سه سال پیش‌ازاین بهایی‌ها مراجعه كنيد؛ در آنجا می‌نويسد: تساوى حقوق زن و مرد، رأى عبدالبهاء است؛ آقايان از او تبعيت می‌كنند. ...تعليم اجبارى عمومى نظامى‌كردن زن، رأى عبدالبهاء است.» (۸) درمی‌یابیم که در حقیقت امام (ره) به‌خوبی متوجه تزویر حکومت شده و در برابر این تزویر است که می‌ایستد، نه در برابر احقاق حقوق زنان. امامی که پیش از انقلاب هم نظراتشان در حمایت از زنان است و در راستای نظرات اسلام: «در خصوص زنان، اسلام هیچ‌گاه مخالف آزادى آنان نبوده است، برعكس اسلام با مفهوم زن به‌عنوان شىء مخالفت كرده است و شرافت و حيثيت او را به وى بازداده است. زن مساوى مرد است. زن مانند مرد آزاد است كه سرنوشت و فعالیت‌های خود را انتخاب كند؛ اما رژيم شاه است كه با غرق‌كردن آن‌ها در امور خلاف اخلاق، می‌كوشد تا مانع آن شود كه زنان آزاد باشند. اسلام شديداً معترض به اين امر است. رژيمْ آزادى زن را البته نظير آزادى مرد از ميان برده و پايمال ساخته است. زنان مانند مردان زندان‌های ايران را پرکرده‌اند. در اينجاست كه آزادى آن‌ها در معرض تهديد و درخطر قرارگرفته است. ما می‌خواهيم كه زنان را از فساد، كه آنان را تهديد می‌كند، آزاد سازيم.» (۹)
امام (ره)، زنان را حرکت‌دهنده و جریان‌ساز می‌دانند و معتقدند: «اين شاه است كه به‌حسب نقل در مصاحبه با مخبر ايتاليايى گفته است: "درك من از زن آن است كه او بايد زيبا و فريبا باشد."؛ اين شاه است كه زن‌ها را به فساد می‌كشاند و آن‌ها را عروسك می‌خواهد بار بياورد. مذهب با اين فاجعهها و دردها مخالف است، نه با آزادى زن. شركت زن‌ها در رفراندوم اخير، بيهوده‌بودن ادعاهاى پوچ شاه را براى تمام اقشار ثابت كرد. زنان همدوش مردان به پا خاستند و آزادى و استقلال خود را تقاضا كردند و شاه را محكوم نمودند.» (۱۰)
مسلماً این دیدگاه‌ها، خصوصاً در شرایط پیش از انقلاب، دیدگاه‌های یک فرد متعصب نمی‌تواند باشد. این نظرات تابع نعل به نعل احکام اسلام است، و نه از سر تعصب و خودرأیی.
دیدگاه امام خمینی (ره) بعد از انقلاب اسلامی
نظرات و دیدگاه‌های امام (ره) در مورد زن، پس از انقلاب، دیدگاه‌هایی است که بسیار مشهور است و در بسیاری از ابعاد سیاسی- اجتماعی نیز شاهد بوده‌ایم. مهم‌ترین جمله‌ای که به‌عنوان دیدگاه امام (ره) در مورد زنان و حضور اجتماعی مطرح است، آن است که: «زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند.» (۱۱) نه تنها فکر و قول امام (ره)، که عمل ایشان نیز، مؤید این کلام است.
امام خمینی (ره) در وصیت‌نامه خود نیز بر این نظرات تأکیددارند و می‌نویسند: «ما مفتخريم كه زنان پير و جوان و خرد و كلان در صحنه‌هاي فرهنگي و اقتصادي و نظامي حاضر، و همدوش مردان يا بهتر از آنان در راه تعالي اسلام و مقاصد قرآن كريم فعاليت دارند.» (۱۲)
خلط مبحث
نکته‌ای که در این میان وجود دارد، خلط بحثی است که میان حدود شرعی روابط زن و مرد و حضور اجتماعی زنان، شده است.
امام (ره)، در هیچ‌یک از صحبت‌های موجود و خاطرات بیان‌شده دخترانشان، محدودیتی غیرطبیعی برای خانواده‌شان قایل نبودند و آن‌ها را از تحصیل و فعالیت اجتماعی منع نمی‌کردند، بلکه حتی مشوق ایشان نیز بودند، اما این دیدگاه، به معنای قایل شدن به تسهیل روابط میان محرم و نامحرم نیست.
امام (ره) نیز مانند هر مسلمان معتقد دیگر و شاید کمی بیشتر، در جایگاه مرجعیت جهان اسلام، بر رعایت حدود و ضوابط میان دو جنس تأکید بیشتری داشتند. زهرا مصطفوی، دختر امام، بر این روش کلی امام (ره) تأکید داشت که همواره در داخل منزل امام (ره)، اصل بر عدم اختلاط بین محرم‌ها و نامحرم‌ها بود و آن‌گاه که در بین اعضا، خانواده زن و مرد نامحرمی از قبیل دامادها و نوه‌ها بود، سفره مردها و زن‌ها جداگانه انداخته می‌شد. در خاطرات ایشان آمده است: «امام در مقابل بیرونی و نامحرم خیلی سخت‌گیرند. الآن پسرهای من و احمد آقا [سال ۶۷] ۱۵ و ۱۶ ساله‌اند و ما اگر یک روز منزل آقا برای ناهار دعوت شویم، پسرها حق آمدن ندارند. یا اگر هم بیابند ما خانه خانم [همسر حضرت امام(ره)] می‌نشینیم و سفره می‌اندازیم و آن‌ها منزل احمد آقا، آن‌هم برای اینکه پسرها و دخترهای اهل فامیل و خانه باهم غذا نخورند؛ نه‌فقط سر سفره بلکه حتی سلام هم به هم نمی‌کنند، چون سلام واجب نیست.» (۱۳)
بااین‌وجود خود ایشان در جای دیگری در رابطه با فعالیت‌هایش می‌گوید: «بعد از انقلاب خود من در تلویزیون، سمینارها، سخنرانی‌ها و جلساتی که آقایان و خانم‌ها حضور داشتند، حضور فعال داشتم و امام (ره) هرگز نگفتند نروید و این کار را انجام ندهید، ولی در همان دوران اگر شوهرخواهرم می‌آمدند، این‌طور نبود که سفره زن‌ها و مردها یکی باشد. رفت‌وآمد بود؛ اما مردها جدای از زنان در اتاق‌های مختلف پذیرایی می‌شدند.» (۱۴)
درنتیجه، مرور این نکته لازم است که نظرات و دیدگاه‌های امام خمینی (ره)، ازآنجاکه برگرفته از تعالیم ناب اسلامی و منطبق با دین و قرآن بود، قبل و بعد از انقلاب، یکسان و هماهنگ بود. امام (ره) همان‌طور که نظر اسلام است، مخالف ارتباط خارج از عرف زن و مرد بودند و به‌شدت مراقب آن، اما حضور در اجتماع، به‌نحوی‌که مخاطب خاصی در برخوردها وجود نداشته باشد، ازنظر ایشان بلااشکال بود و حتی در سخنرانی‌های متعدد بر آن تأکید نیز داشتند و از زنان فعال در عرصه اجتماع تقدیر می‌کردند.
علاوه بر آن، استناددادن عمل یک فقیه، به تعصبات، اگرنه توهین که کم‌لطفی آشکاری به اوست؛ آن‌هم فقیه و مرجعی، به جامعیت و کاملیت امام (ره)، که لحظه‌به‌لحظه زندگی و کلمه‌به‌کلمه سخنان‌شان، الگویی برای جهانیان است و نمود عینی و مجسم یک مسلمان واقعی.
پی‌نوشت
۱. . http://mehrkhane.com/fa/news/۷۱۲۵ مصاحبه با سیدعلی قادر
۲. . http://mehrkhane.com/fa/news/۱۱۴۵۶ مصاحبه با حجت الاسلام سیدحمید روحانی..
۳. http://mehrkhane.com/fa/news/۷۱۲۵
۴. محمدی صیفار، مهدی، «مشارکت اجتماعی زنان از نظر امام خمینی»، پگاه حوزه، اردیبهشت ۱۳۸۵، ش۱۸۲؛ ص۱۹.
۵. صحیفه امام، ج۱، ص۸۳؛ سخنرانی در جمع بازاریان تهران در لزوم لغو لایجه انجمن های ایالتی و ولایتی، ۶آبان ۱۳۴۱ش
۶. صحیفه امام، ج۱، ص۳۰۵؛ سخنرانی در جمع روحانیون و طلاب درباره جنایات رژیم پهلوی، دی ماه ۱۳۵۶ش.
۷. صحیفه امام، ج۱، ص۱۹۱؛ پیام به بازرگانان و اصناف همدان، ۱۲اردیبهشت ۱۳۴۲ش.
۸. صحیفه امام، ج۱، ص۲۴۷؛ سخنرانی در جمع روحانیون و اهالی قم، ۱۳خرداد ۱۳۴۲ش.
۹. صحیفه امام، ج۳، ص۳۷۰؛ مصاحبه با لوسین ژرژ درباره مسائل سیاسی و اجتماعی ایران، ۴اردیبهشت ۱۳۵۷ش.
۱۰. صحیفه امام، ج۳، ص۴۷۲؛ مصاحبه با خبرنگاران رادیو و تلویزیون فرانسه، ۲۳شهریور ۱۳۵۷ش.
۱۱. صحیفه امام، ج۶، ص۲۹۹؛ سخنرانی در جمع بانوان قم، ۱۳اسفند ۱۳۵۷ش.
۱۲. صحیفه امام، ج۲۱، ص۳۹۷؛ وصیت نامه امام (ره).
۱۳. خاطرات زهرا مصطفوی در جمع دانش آموزان دبیرستان شاهد، مجله شاهد، تیر۱۳۶۷ش، ش۱۵۹.
۱۴. http://www.hawzah.net/fa/News/View/۸۸۴۶۱
